Найбольш вядомы, можна сказаць, архетыпічны звычай узаемадапамогі – талака. Нават у сучаснай мове слова не забылася: "Талака" называлася адна з першых беларускіх краўдфандынгавых платформ. "Рабіць талакой" – значыць дзейнічаць разам, вялікай колькасцю людзей. "Без талакі – як без рукі" – так народ вобразна характарызуе значнасць і неабходнасць калектыўнай узаемадапамогі.

Звычайна "на талаку" запрашалі на адзін дзень ("да вечару") сваякоў, суседзяў, аднавяскоўцаў для працаёмкай ці тэрміновай работы, якая патрабавала шмат работнікаў і цяглавай сілы.

Талакой маглі будаваць хату ("здымкі" – перакладка зрубу, "печабіцце" – прывоз, падрыхтоўка і ўкладка гліны для печы), касіць сена, дасяваць ("дасеўкі") ці жаць ("дажынкі") жыта, прасці, выбіраць бульбу ("дакопкі") ці лён ("дарыўкі"), шынкаваць капусту для закваскі ("капусткі"), вывозіць лес, гной на поле, скубаць пер'е на падушкі, мяць сукно.

У Беларусі і Украіне існавала так званая "супрага" – талака пры апрацоўцы зямлі плугам, калі сяляне аб'ядноўвалі валоў і вупраж і па чарзе працавалі на кожным надзеле.

Як бачым, сярод відаў талакі ёсць працы, якія маглі выконвацца і сіламі адной сям'і. Грамада дапамагала найперш пагарэльцам, сем'ям, дзе хварэў ці адсутнічаў адзін з чальцоў: удовам, салдаткам (жанчынам, мужы якіх пайшлі служыць у армію), а таксама бедным гаспадарам, якія не мелі ўласных коней.

Былі і выпадкі талочнай працы на супрадках. У Паўночнай Беларусі расказвалі: "Супрадкі – гэта гаспадару прасці, калі ў яго шэрсці шмат, а жанчын мала"; "вось хадзілі так на супрадку гэту: трэба дапамагчы, трэба папрасці, жанчына адна не можа спрасці, а ў яе сям'я, дзеці малыя, трэба ткаць сукно… А мы прадом, прадом, напрадомся, ажно п'яныя. Мы ж па волі бывалі тады – не так, што нас прымушалі працаваць".

Талаку магла склікаць і звычайная сям'я, калі надвор'е прымушала хутчэй скончыць нейкую работу, а працоўных рук не хапала. Маглі быць працы, якія грамада рабіла па чарзе для кожнага гаспадара: "Бывала, складываюцца. Сёння табе вывезуць навоз, заўтра – мне. Вось так па парадку ўсім".

Талака звычайна ўключала рытуальнае запрашэнне на яе, уласна працу і застолле. Сустракаліся таксама дзеянні, якія павінны былі магічна спрыяць ураджаю, плоднасці і дабрабыту: пляценне вянка, абліванне вадой, качанне ці кулянне па зямлі, снапах, пасевах. Па назіраннях этнографаў пачатку ХХ стагоддзя, частаванне пасля талакі магло быць ужо і не абавязковым, толькі ў гаспадароў узнікаў абавязак "адрабіць" на талацэ ў тых, каго яны запрашалі.

Па няпісаным маральным законе той, хто атрымаў дапамогу, пры неабходнасці павінны быў адказаць тым жа (адна з назваў талакі – "адробка"). Звычай патрабаваў не адмаўляцца ад запрашэння на талаку, бо ў адваротным выпадку той, хто адмовіў, мог не атрымаць дапамогі сам. У народнай свядомасці запрашэнне на талаку ўспрымалася як гонар і пашана. Тых, хто працаваў на талацэ, шчодра частавалі. Праўда, прыйсці пачаставацца на талочнае застолле мог любы аднавясковец. І прагнаць яго гаспадары не мелі права.

Талакой часам будавалі грамадска значныя аб'екты: млыны, масты, запруды; капалі сажалкі і калодзежы.

Іван Мележ у рамане "Людзі на балоце" апісвае калектыўную будоўлю грэблі (насцілу, які дазваляў ездзіць па балоце) і гэта, фактычна, таксама талака. На "вялікую талаку" запрашалі таксама зацікаўленых жыхароў суседніх вёсак ці воласці. Падчас прыродных катаклізмаў, пажараў, людзі таксама ратавалі сваю маёмасць разам, грамадой.

Даследчыца Таццяна Валодзіна заўважыла, што некаторыя віды талакі суправаджаліся пляценнем вянка. Пасля гноевай талакі яго везлі дадому на апошнім возе. Падчас жніўнай талакі (дажынак) вянок вілі на полі, неслі ў руках ці на галаве дадому, надзявалі на апошні сноп, свяцілі ў царкве. Ільняная талака (выбіранне льну) суправаджалася віццём вянка з кветак з уплятаннем льну. Пасля завяржэння будаўнічай талакі вянок клалі на дах.

Вянок у беларускай традыцыйнай культуры мае багатую сімволіку: яго надзявала маладая на вяселлі, дзяўчаты і маладыя жанчыны падчас вяснова-летніх і восеньскіх каляндарных абрадаў. У выпадку талакі вянок можна лічыць сімвалам паспяховага завяршэння супольнай працы, цэльнасці вясковай грамады, сябры якой адно аднаму дамамагаюць. Шырока вядомая руская прымаўка "Конец – всему делу венец". "Як у вянку" беларусы казалі ў значэнні "вельмі добра, хораша".

Канечне, нельга адмаўляць і больш агульныя значэнні: вянок як увасабленне новага ўраджаю, багацця, плёну.

Менш вядомы за талаку звычай сябрыны – супольнага карыстання ворнай зямлёй, сенажаццю, пашай, пасекамі і борцямі, падоранай жывёлай, інвентаром, агародамі, ставамі і азёрамі. "Сябрамі", "патужнікамі", "дольнікамі" звалі саўладальнікаў маёмасці, яны выказвалі адно аднаму павагу. Сяброўства ж у сучасным разуменні ў традыцыйнай вёсцы амаль не ведалі, бо не было на гэта вольнага часу.

Лічыцца, што сябрына ўзнікла пасля падзелу вялікіх сем'яў на дробныя, якія захоўвалі некаторую ўласнасць супольнай. Сябрына была найбольш пашырана ў XIV–XVI стагоддзях на Палессі. Гэта адна з форм уласнасці ў дворышчы – суседска-сваяцкай абшчыне, дзе асобныя сем'і – "дымы" – вялі супольную гаспадарку.

Сябрына магла ўзнікнуць выпадкова, калі, напрыклад, рой аднаго гаспадара сяліўся ў пустым вуллі другога, – пчаляры аўтаматычна станавіліся "сябрамі", а вулей – іх агульнай уласнасцю (так званыя "сябрынныя пчолы"). Пчалярскія сябрыны захоўваліся найбольш доўга, а дзе-недзе існуюць і ў наш час.

Былі і вясельныя сябрыны: маладым падчас дзяльбы караваю даравалі "палову пчол". Пчалярская сябрына магла ўзнікнуць таксама шляхам аб'яднання дробных пасек. Уступалі ў такую сябрыну па грашовым унёску, на які набывалі пчалярскі інвентар, матэрыял для новых вулляў. Сабраны мёд дзялілі адпаведна дамоўленасці.

У беларусаў існаваў звычай частавання сваякоў і аднавяскоўцаў свежыной (мясам нядаўна заколатага кабана), дзічынай (мясам ад жывёл, забітых на паляванні), рыбай, а таксам хлебам, садавіной, агароднінай новага ўраджаю, выбраным з вулля мёдам. Такі звычай звалі "бонда". Назва паступова адышла, хаця сам звычай дзе-нідзе жывы і да сённяшняга дня.

У выпадку з кабаном бонда магла быць і падзякай за дапамогу: не кожны гаспадар сам забіваў кабана, некаторыя запрашалі "спецыяліста"; тушу трэба было абсмаліць, разабраць на часткі, і тут гаспадару таксама дапамагалі. Гаспадыня мыла кішкі, рабіла крывяныя і ліверныя кілбасы; у гэтым ёй звычайна дапамагалі суседкі, бо аб'ём працы вельмі вялікі.

У наш час бонда часцей сустракаецца ва ўсходняй Беларусі. У заходняй частцы краіны можна пачуць выказванні кшталту наступнага: "І што гэтыя "ўсходнікі"? Бывае, заколюць парася – і клікаюць усіх суседзяў. Таго парасяці з-пад веніка не бачна, дык амаль усё мяса і з'ядуць адразу".

У актах XVI стагоддзя быў адзначаны звычай "каўбасіны" – гулянка сваякоў і суседзяў, падставай для якой з'яўлялася частаванне свежай кілбасой.

У ХХ ст. дзе-недзе пчаляры працягвалі звычай бондавага частавання нават людзей, што выпадкова праходзілі каля пасекі падчас мёдазбору.

Тое, што мы сёння лічым справай асобнай сям'і – вяселле і пахаванне – яшчэ не так даўно датычылася цэлай вёскі. Калі гэта невялікі населены пункт, на вяселле маглі запрасіць усіх. Часта сустракаюцца аповеды, як не запрасілі чараўніка, і ён за гэта закляў маладых ці ўвесь вясельны поезд, ператварыў у камяні ці ў жывёл. У такой вобразнай форме да нас скрозь вякі дайшлі нормы добрасуседства.

Накрыць стол на такую вялікую колькасць людзей бацькам маладых было цяжка. Таму, бывала, госці ішлі са сваёй ежай і сталовымі прыборамі. Часта сваячкі і суседкі дапамагалі гаспадыні гатаваць.

Абавязкова супольна пяклі каравай. Для гэтага запрашалі "каравайніц" (замужніх жанчын, якія ўжо мелі дзяцей), "каравайнікаў" (мужчын і хлопцаў), "гусарніц" (незамужніх дзяўчат). Каб каравай атрымаўся добрым, а маладыя жылі шчасліва, каравайнікі і каравайніцы павінны былі быць добрымі гаспадарамі і мець добрую славу, а гусарніцы – быць цнатлівымі. "Старэйшая каравайніца" прасіла ў бацькоў маладой ці маладога блаславення перад кожным чарговым дзеяннем і сачыла за выкананнем усіх абрадаў.

Падчас замешвання каравая ў хату набівалася шмат народу, бо лічылася, што чым больш будзе смеху і гоману падчас гатавання, тым весялейшым будзе жыцё маладых. Для каравая нічога не шкадавалі.

Дровы прыносілі з трох двароў і яны былі трох розных парод дрэва, якія ў гэтай мясцовасці лічыліся "шчаслівымі". На Віцебшчыне лепшая сяброўка маладой тры разы прыносіла ваду, тры разы сыпала муку для цеста, якое па чарзе мясілі тры шаферкі (сяброўкі нявесты). Маглі прасяваць муку і ліць ваду ў дзяжу па чарзе ўсе каравайніцы.

Увесь час гучалі песні, спецыяльна прымеркаваныя да кожнага дзеяння з караваем. Іх маглі спяваць каравайніцы і гусарніцы, а маглі прыйсці адмыслова іншыя жанчыны, якія лічыліся добрымі спявачкамі.

Як бачым, у вырабе каравая брала ўдзел ледзь не ўся вёска. Праўда, у некаторых мясцовасцях гэта было закрытае дзеянне, амаль містэрыя, да якой дапускаліся толькі замужнія жанчыны, а моладзь і мужчыны – не.

Маладыя ехалі вянчацца ў царкву ці касцёл, якія маглі знаходзіцца ў іншай вёсцы. Нават калі ў той жа, да вянца выпраўляліся на конях. Вясельнаму поезду перагароджвалі дарогу і патрабавалі выкуп. Такія дзеянні звалі "рагатка". Лічылася, чым больш перагародзяць, тым шчаслівейшымі будуць маладыя. Такім чынам нават людзі, якія не трапілі на вяселле, ускосна ў ім удзельнічалі на карысць дабрабыту новай сям'і. Звычай "рагаткі" жывы дасюль.

У адрозненні ад вяселля, на пахаванне не запрашалі. Кожны, хто хацеў, прыходзіў развітацца з памерлым. Родных нябожчыка максімальна вызвалялі ад арганізацыйных клопатаў: яны не мылі цела, не гатавалі, не капалі магілу. Усё гэта рабілі дальнія сваякі і суседзі. Блізкія сваякі нябожчыка, наколькі гэта было магчыма, вызваляліся ад звычайнай хатняй працы. Яны знаходзіліся побач з памерлым.

Памагатыя ж, акрамя непасрэдна арганізацыі пахавання, кармілі жывёлу, прыбіралі сядзібу. Пасля пахавання таксама пэўны час дапамагалі сям'і па гаспадарцы. Такім чынам палягчаўся пераход да існавання новым складам, без памерлага.

Калі вясковыя дзеці заставаліся сіротамі, клопат аб іх ускладаўся на сельскую грамаду. Гэта прапісана, напрыклад, у "Агульным палажэнні аб сялянах" 1861 году, але падтрымлівалася і звычаёвым правам, бо ў тым жа Палажэнні пазначана, што ў справах апекі сірот "сяляне кіруюцца мясцовымі сваімі звычаямі".

У адпаведнасці з гэтымі звычаямі ў выпадку смерці гаспадара, які меў малалетніх дзяцей, павінны быў збірацца сельскі сход. На ім склададўся "прыгавор", па якім апекуном маёмасці і малалетніх дзяцей памерлага прызначалася родная маці ці бліжэйшы сваяк па бацькоўскай лініі. Калі сваякі не маглі ўтрымліваць сірот, то апошніх размяркоўвалі па заможных сем'ях.

Па адпаведным вопісе апекунам давалася ў часовае карыстанне маёмасць сірот да іх паўналецця ці шлюбу. Вопіс захоўваўся ў кнізе прыгавораў управы сельскай грамады, у сельскага ці валаснога старшыні. Бралі ў сялянскія бяздзетныя і маладзетныя сем'і і безмаёмасных сірот, асабліва хлопцаў. Іх выхоўвалі як сваіх дзяцей з правам атрымліваць у спадчыну пэўную частку гаспадаркі.

У канцы ХІХ – пачатку ХХ стагоддзя ў практыку апекі над няпоўналетнімі дзяўчынкамі пад уздзеяннем дзяржаўнага заканадаўства ўвайшоў звычай прадаваць іх нерухомую маёмасць, а грошы класці ў ашчадныя касы пад працэнты. Яны ішлі на ўтрыманне дзяўчынак, а асноўная частка грошаў аддавалася ім пасля шлюбу са згоды апекуноў і па прыгавору сельскага сходу, зацверджанаму земскім начальнікам.

Калі хто з абшчыннікаў меў запазыку перад памерлым бацькам, то сельскі сход кантраляваў вяртанне доўгу нашчадкам. Сельская грамада кантралявала і дзейнасць саміх апекуноў, перш за ўсё наглядала за тым, як захоўваецца маёмасць сірот, ці знаходзіцца зямельны надзел у карыстанні сірот і іх маці, куды ідзе даход ад гэтага надзела і г. д. Растраты па апецы былі вельмі рэдкай з'явай. Такая ці падобная практыка апекавання над сіротамі захоўвалася ў сялянскім асяроддзі амаль да калектывізацыі.

Людзей, якія вандравалі, сяляне звычайна прымалі ў сваіх хатах, кармілі, пакідалі на ноч, давалі міласціну. Часта вандравалі жабракі, "дзяды", у вобразе якіх, адпаведна традыцыйнай свядомасці, увасабляліся памерлыя продкі, сам Бог і святыя. Вялікай павагай карысталіся таксама вандроўныя манахі, пілігрымы, салдаты, студэнты ("шкаляры"), рамеснікі. Апошнія часам выконвалі для сялян замовы. Усе вандроўнікі забаўлялі гаспадароў цікавымі гісторыямі.

Такім чынам, звычаі ўзаемадапамогі ў беларускай традыцыйнай культуры надзвычай разнастайныя і маюць даўнія карані.

Адробка – адна з назваў талакі.

Бонда – звычайчаставання сваякоў і аднавяскоўцаў нядаўна здабытымі прадуктамі (мёдам, свежыной, дзічынай, рыбай, садавіной, гароднінай).

Гусарніцы – незамужнія дзяўчаты, якія дапамагалі пекчы вясельны каравай.

Дажынкі – калектыўнае завяршэнне жніва, від талакі.

Дакопкі – калектыўнае завяршэнне капання бульбы, від талакі.

Дарыўкі – калектыўнае завяршэнне выбірання льну, від талакі.

Дасеўкі – калектыўнае завяршэнне пасеву збожжа, від талакі.

Здымкі – калектыўная перакладка зрубу хаты, від талакі.

Капусткі – калектыўнае шынкаванне капусты для закваскі, від талакі.

Каравайнікі – хлопцы і мужчыны, якія дапамагалі пекчы вясельны каравай.

Каравайніцы – замужнія жанчыны, якія дапамагалі пекчы вясельны каравай.

Печабіцце – калектыўныя прывоз, падрыхтоўка і ўкладка гліны для печы, від талакі.

Супрага – талака пры апрацоўцы зямлі плугам, калі сяляне аб'ядноўвалі валоў і вупраж і па чарзе працавалі на кожным надзеле.

Сябрына – звычай калектыўнага валодання маёмасцю

Талака – звычай калектыўнай дапамогі ў працаёмкіх ці тэрміновых работах, якія патрабавалі шмат працоўных рук і цяглавай сілы.