Англійскім словам "commons" называюць рэсурс, які належыць нейкай групе людзей (суполцы) і сумесна ёю выкарыстоўваецца. Гэты ж тэрмін азначае і адносіны паміж гэтымі людзьмі ў галіне калектыўнага валодання і кіравання гэтым рэсурсам.

Уявім сабе возера ў сельскай мясцовасці, якім карыстаецца супольнасць, што жыве побач. Commons ‒ гэта і сам вадаём, і яго берагі, і рыба, якая ў ім водзіцца, і іншыя азёрныя рэсурсы, і сістэма іх выкарыстання, і правілы прыняцця рашэнняў у адносінах да іх.

Нарэшце, сёння Commons ‒ палітычная тэорыя, якая разглядае самакіраванне супольнасцяў, заснаванае на агульных рэсурсах, і новыя сацыяльныя практыкі і інстытуты, якія пры гэтым утвараюцца.

Дакладны пераклад "commons" на беларускую і рускую мовы ‒ гэта праца, якую яшчэ давядзецца зрабіць. Але сама з'ява імкліва ўваходзіць у наша жыццё. Для таго каб падысці да гэтага працэсу свядома, мы распачынаем серыю публікацый і сустрэч «Камон, Беларусь!»

Паходжанне тэрміна "сommons" сыходзіць сваімі каранямі ў еўрапейскую інтэлектуальную гісторыю. Першапачаткова ён азначаў агульныя сельскагаспадарчыя палі, пашы і лясы, замацаваныя на працягу стагоддзяў за мясцовымі суполкамі.

Сёння гэтае слова мае значна больш шырокае значэнне. Часта яго ўжываюць у адносінах да прыродных рэсурсаў, якія выкарыстоўваюцца супольнасцямі, аб'яднанымі агульнай тэрыторыяй. Успомнім прыведзены вышэй прыклад з возерам. Commons таксама можа ўяўляць сабою лес, поле, дарогу − усё, што знаходзіцца ў сумесным валоданні і карыстанні.

Commons могуць складаць і прыродныя рэсурсы, не зафіксаваныя на тэрыторыях адной супольнасці. Напрыклад, рэкі. У кіраванні імі, іх захаванні ў адміністратыўных практыках можа ўдзельнічаць вялікая колькасць розных супольнасцяў, у тым ліку нават з некалькіх краін.

Нетры зямлі, пітная вада, моры, лясы, паветра, прыдатнае для дыхання, ‒ усё гэта таксама з'яўляецца Commons.

Такі падыход да іх звязаны са шматлікімі праблемамі, якія чалавецтва яшчэ будзе вырашаць. Вострыя палітычныя дыскусіі выклікае, напрыклад, пытанне аб тым, ці павінна разглядацца як грамадскі набытак касмічная прастора. У краінах Еўропы цяпер становіцца ўсё больш папулярнай канцэпцыя Сommons у дачыненні да цэлых гарадоў, ці гарадскіх прастор і тэрыторый.

Лічбавая грамадская ўласнасць (digital commons) ‒ адно з існуючых вымярэнняў Commons, якое найболей актыўна развіваецца, бо ў дзейнасць па распаўсюджванні гэтай ідэі залучана вялізарная колькасць энтузіястаў з усяго свету. Тыя адносіны і спосабы кіравання, якія ўзнікаюць у гэтай сферы, могуць стаць мадэлямі для выпрацоўкі рашэнняў і ў фізічным свеце.

Сферы Commons таксама належаць правы на валоданне і карыстанне матэрыяльнымі і нематэрыяльнымі творамі мастацтва, культурнымі аб'ектамі, інфармацыйнымі прадуктамі. Прыхільнікі сreative commons (крэатыўнага грамадскага набытку) абмяркоўваюць і распрацоўваюць механізмы, якія дазваляюць знайсці баланс паміж аховай інтарэсаў аўтараў і агульнай даступнасцю плёну іх творчасці.

Мабыць, адным з самых вядомых аб'ектаў Commons з'яўляецца «Вікіпедыя» ‒ прыклад стварэння і падтрымання агульных выгод аб'яднаннем удзельнікаў у форме энцыклапедычных ведаў, да якіх можа атрымаць вольны доступ любы чалавек.

З пункту гледжання эканомікі канцэпцыя супольнага набытку з'яўляецца альтэрнатывай як рыначнаму, так і дзяржаўнаму рэгуляванню. Яна прапануе рашэнні праблем, што паўстаюць у выніку ўжывання абодвух гэтых палярных падыходаў.

Дзяржава. Дзяржаўны падыход абапіраецца на кіраванне зверху ўніз, цэнтралізацыю ўлады і рэсурсаў. Гаворачы пра дзяржаўны падыход, жыхары постсавецкай прасторы часцей за ўсё ўяўляюць аўтарытарныя сістэмы. Але такія рэжымы ‒ толькі крайняе ўвасабленне гэтага падыходу, якое найбольш яскрава выкрывае ўсе яго недахопы: адчужэнне рэсурсаў ад канчатковага карыстальніка, адхіленне яго ад прыняцця рашэнняў, залішняя стандартызацыя, адсутнасць гнуткасці.

Рынак. Дзяржаўнаму падыходу традыцыйна супрацьпастаўляюць неаліберальную ідэю рэгулявання праз рынкавыя зносіны. Эканоміка, заснаваная на гэтай ідэі, прадугледжвае максімальную эксплуатацыю рэсурсаў з мэтай атрымання прыбытку, сталы эканамічны рост, бесперапыннае нарошчванне маштабаў і паскарэнне.

Гэтая мадэль прыводзіць да канкурэнтнай гонкі, празмернага спажывання, вычарпання рэсурсаў, забруджвання навакольнага асяроддзя. Менавіта яна з'яўляецца крыніцай большасці сучасных экалагічных праблем. Пры гэтым мясцовыя супольнасці праз ужо эканамічныя прычыны пазбаўляюцца магчымасці прымаць рашэнні наконт сваіх тэрыторый, а ўлада над землямі пераходзіць да фінансавых рынкаў, карпарацый, іншых прыватных уласнікаў.

Больш за тое, мясцовыя жыхары часта губляюць доступ да гэтых рэсурсаў. Да прыкладу, людзі змушаныя плаціць, каб наведаць набыты кампаніяй лес або павудзіць рыбу ў прыватызаваным возеры. Крайняе выражэнне − знішчэнне гэтых рэсурсаў у гонцы за хуткім прыбыткам, напрыклад, высечка лясоў, забруджванне мясцовасці адкідамі прамысловых прадпрыемстваў.

У адрозненні ад гэтых неэфектыўных мадэляў, Commons у эканамічным плане − гэта адсутнасць аднаго ўладальніка. Гэта не дзяржаўная ўласнасць і не прыватная. Па сутнасці, гаворка ідзе пра трэцюю, новую форму ўласнасці − супольны набытак, калі ўладальнікамі рэсурсу з'яўляюцца ўсе, хто належыць да суполкі або «групы карыстальнікаў».

Для Commons характэрныя лакальнасць, невялікія памеры вытворчасцяў, гнуткасць і магчымасць хутка прыняць новае эфектыўнае рашэнне.

Соmmons стварае магчымасць для сапраўднага ажыццяўлення ідэй нізавой дэмакратыі і дэмакратыі ўдзелу. У вырашэнні любых пытанняў удзельнічаюць менавіта тыя, каго яны датычацца, на такім узроўні шырокага ўдзелу, які толькі магчымы. Пры гэтым большы ўплыў на рашэнне атрымліваюць тыя, хто выказвае большую ініцыятыву і актыўнасць.

Самакіраванне ў канцэпцыі Соmmons − не проста адзін з узроўняў кіравання ў рамках наяўнай дзяржаўнай сістэмы або дадатку да яе. У ідэале, які, мабыць, немагчыма дасягнуць, але да якога ўсё роўна трэба імкнуцца, яно грунтуецца на самасанкцыянаванні, самарэгуляванні і самастойным менеджменце. Гэта значыць, што людзі развіваюць паміж сабою палітычныя адносіны самастойна, без пасярэдніцтва дзяржавы.

Правілы супольнасцяў распрацоўваюцца і зацвярджаюцца гарызантальна, як і механізмы, неабходныя для іх выканання. Гэта датычыцца правіл кіравання рэсурсамі, правіл уваходу ў супольнасць, умоў сяброўства, выхаду або выключэння з яе, правіл прыняцця рашэнняў, кантролю над іх выкананнем, санкцый у выпадку парушэнняў і, нарэшце, правіл стварэння і зацвярджэння саміх правіл.

Сябры супольнасці − паняцце, не роўнае паняццю «грамадзяне». Гэтым людзям зусім не абавязкова быць грамадзянамі адной дзяржавы. Яны часам таксама могуць быць і не прывязаныя да адной тэрыторыі.

Ідэю Соmmons немагчыма абмежаваць вузкімі рамкамі асобных супольнасцяў. Лакальныя супольнасці могуць і павінны развіваць адносіны з такімі ж лакальнымі супольнасцямі. Гэты працэс абавязкова прывядзе да з'яўлення «супольнасці супольнасцяў», транснацыянальных і транслакальных адносін і форм кіравання. Прыкладам такіх адносін сёння з'яўляюцца сеткі cугарадоў, якія знаходзяцца ў розных краінах, але наладжваюць паміж сабою партнёрскія палітычныя адносіны.

У Еўропе на палітычным узроўні ідэю Соmmons найбольш актыўна падтрымліваюць «Еўрапейскія Зялёныя» − сетка, якая аб'ядноўвае зялёныя партыі Еўропы ў Еўрасаюзе і за яго межамі. Яны пазначаюць ідэю Соmmons у сваім парадку дня як адну з найважнейшых.

Канцэпцыя Соmmons унікальная тым, што адпавядае амаль усім базавым каштоўнасцям, на якіх самавызначаюцца і аб'ядноўваюцца Зялёныя. Гэта экалагічная мудрасць, дэмакратыя ўдзелу, павага да разнастайнасці, сацыяльная справядлівасць, негвалтоўнасць, дэцэнтралізацыя, асабістая і глабальная адказнасць, імкненне да ўстойлівасці.

Зялёныя выступаюць за шырокую падтрымку грамадзянскіх ініцыятыў і сетак, у тым ліку за даванне ім максімальных магчымасцяў для развіцця. Яны выказваюцца за стварэнне для супольнасцяў легальных палітычных пляцовак, дзякуючы якім суполкі змогуць удзельнічаць у прыняцці рашэнняў, напрыклад, шляхам уключэння іх у гарадскія ўладныя структуры.

Акрамя таго, «Еўрапейскія Зялёныя» змагаюцца за стварэнне Соmmons доступу да фінансавых рэсурсаў − адмысловых крэдытных ліній для развіцця мясцовых бізнесаў і ініцыятыў і павышэння іх канкурэнтаздольнасці, а таксама за перагляд прававых норм для развіцця Соmmons дзеля забеспячэння максімальнага ўдзелу лакальных ініцыятыў у палітычным жыцці асобных краін.

Ёсць некалькі версій таго, як Соmmons можа змяніць звыклыя мадэлі грамадскіх, сацыяльных, палітычных і эканамічных узаемаадносін.

Адна − радыкальная. Яе прыхільнікі і праціўнікі мяркуюць, што ідэі Соmmons могуць разбурыць знутры дзяржаўныя сістэмы аж да поўнага іх знішчэння. Толькі першыя заклікаюць гэтаму спрыяць, а другія − процідзейнічаць. Таго ж самага баяцца або чакаюць і эканамічныя «радыкалы».

Другая версія лічыць, што развіццё канцэпцыі Соmmons прывядзе да ўзнікнення структур, паралельных і дзяржаве, і рынку, якія змогуць спакойна суіснаваць з імі, бадай што не перасякаючыся, цягам доўгага часу.

Трэцяя версія прагназуе паўстанне сінтэзу, утварэнне нейкай новай мадэлі сацыяльных і эканамічных адносін, якая пераробіць нанова як дзяржавы, так і сусветную эканамічную сістэму.

Ці пацвердзіцца якая-небудзь з гэтых версій? А можа з'явяцца новыя варыянты развіцця падзей? Гэтага зараз нават з адноснай упэўненасцю не можа сказаць ніхто. Але большасць даследчыкаў сыходзяцца на думцы, што шмат у чым вынік залежыць ад тых, хто будзе прымаць удзел у зацвярджэнні рашэнняў як на лакальным узроўні, так і на дзяржаўным.

Соmmons для Беларусі − гісторыя не новая. Прыгадаем хаця б Магдэбургскае права гарадоў, народныя традыцыі талакі, сумеснага валодання зямельнымі рэсурсамі. Ідэя сумеснага кіравання нам ужо здаўна досыць блізкая. І нават само слова «супольнасць» пайшло ад паняцця сумеснага валодання полем.

Беларускі філосаф і палітычны дзеяч Ігнат Абдзіраловіч (Канчэўскі), які знаходзіўся ў пачатку ХХ стагоддзя ў авангардзе еўрапейскай філасофскай і палітычнай думкі, разважаў аб гібкіх, зменлівых, «струменевых» формах палітычнага кіравання. Акрамя гэтага, ён актыўна займаўся стварэннем і развіццём кааператываў у Беларусі. Гэта быў хоць і кароткі, але досыць паспяховы досвед.

За гады савецкай улады ідэя сумеснага кіравання была апаганена гвалтоўнай калектывізацыяй і дагэтуль зганьбаваная ў вачах людзей. Але адказваючы на выклікі апошніх гадоў, беларусы сталі падсвядома развіваць новыя формы сацыяльных адносін, па сутнасці, вельмі блізкія да канцэпцыі Соmmons.